Hagios Georgios (Aya Yorgi) Rum Kilisesi
1870 İ. HR. 248/14723 tasnif numaralı belgede, Hüdavendigar Sancağı dâhilinde bulunan Lefke kasabasındaki kilisenin kadınlara ayrılan mekânın ihtiyaca yeterli gelmediği için boyca 7 ve ence 18 zira arsa ilavesiyle genişletilmesine ruhsat verilmesi ile ilgili belgedir.
1893 DH. MKT. 69/33 tasnif numaralı belgede, Ertuğrul Sancağına bağlı, Lefke kasabasında kilisenin izni olmadığı hâlde çan çalındığına dair ihbarda bulunulmuştur. İhbara gelen cevapta ise, kilisenin çan çalabilme izninin olduğu belirtilmiştir. Ayrıca bu belgeden kilisenin, Gemlik Metropolitliğine bağlı olduğu anlaşılmaktadır.
1897 İ.AZN 28/1315 C-08 tasnif numaralı belgede, Hüdavendigar Vilayeti Lefke kasabasında, harap durumda olan Rum kilisesinin yenilenerek inşasına ruhsat verilmesi, Rum Patrikliğinden rica ile istenmiştir. Kilisenin eski temeller üzerine boyca 24 zira 70 santim ve ence 14 zira 70 santim ve yüksekliği 6 zira 50 santim ve ahşap olarak tarif edilmiştir; ayrıca 47 bin kuruş masrafının kilise sandığı akçesinden ödeneceği belirtilmiştir. Belgede, kilisenin çizimine ve tamirat masraflarının listesine yer verilmiştir. Bu listeye göre kilisenin ilk inşası ahşap olarak yapılmış, 1874 yılında Lefke’de büyük bir yangın çıkmış bu yangında ahşap olan kilise kullanılamaz hâle gelmiştir. Kilisenin onarım talebi, 1897 İ.AZN 28/1315 C-08 tasnif numaralı belgede belirtildiği gibi Osmanlı Devleti’nden istenmiştir ancak belgedeki tarif günümüzdeki kiliseye uymamaktadır. Yapılan değişiklikler izinsiz yapılmış sonradan resmiyet kazandırılmıştır.
1903 İ.AZN 53/1321 Ş 11 tasnif numaralı belgede, Lefke kasabasında yenilenerek inşası için padişah hazretlerinin yüksek müsaadesi alınan harap Aya Yorgi kilisesinin yüksekliği 13 zira olacakken 6 zira gösterilmiş olduğunu ve bu yanlışlığın düzeltilmesi hususu Rum Patrikliğinden rapor halinde rica ile istenmiştir.
Mimari açıdan kilise, doğu-batı doğrultusunda, 26.35 metre uzunluğunda, 14.70 metre genişliğinde, kapalı Yunan haçı planlı bir yapıdır.
Kilisenin doğusunda, üçlü apsis ve pastophorion hücreleri, batısında, narteks ve iki yanında çan kuleleri yükselmektedir.
Kilisenin batı yönünde yer alan narteks, yaklaşık 3.60 x 7.48 metre boyutlarında kuzey-güney doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlıdır. Narteksin kuzey ve güney köşelerinde boyutları aynı, simetrik dikdörtgen düzenlemeye sahip odalar yer almaktadır. Bu odalarda çan kulelerine ve galeriye çıkışı sağlayan merdivenlerin bulunduğu, kalan izlerden anlaşılmaktadır.
Kilisenin doğusunda, üçlü apsis ve pastophorion hücreleri, batısında, narteks ve iki yanında çan kuleleri yükselmektedir.
Kilisenin batı yönünde yer alan narteks, yaklaşık 3.60 x 7.48 metre boyutlarında kuzey-güney doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlıdır.Narteksin kuzey ve güney köşelerinde boyutları aynı, simetrik dikdörtgen düzenlemeye sahip odalar yer almaktadır. Bu odalarda çan kulelerine ve galeriye çıkışı sağlayan merdivenlerin bulunduğu, kalan izlerden anlaşılmaktadır.
Kilisenin doğu yönünde yer alan apsis, 6.40 metre genişliğinde ve 3.20 metre derinliğinde, yarım daire planlıdır. Üzeri kâgir yarım kubbe ile örtülüdür. Üç adet pencere açıklığı bulunur. Tavan ve duvarda hiçbir bezeme yoktur. Absidin önünde, pastophorion hücrelerine açılan iki adet açıklık yer almaktadır.
Diakonikon ve prothesis yaklaşık 2.47 x 1.46 metre boyutlarında dikdörtgenden ve 1.19 metre yarıçaplı yarım daireden oluşmaktadır ve üzeri yarım kubbe ile örtülmüştür. Mekân ise tonozla örtülmüştür. Her iki bölümün de doğuya bakan pencereleri ve naosa bakan duvarlarında kapının üst kısmında kemer şeklinde birer açıklık bulunmaktadır. Prothesisin diakonikondan tek farkı, prothesisin kuzey duvarında zemine oldukça yakın penceresinin bulunmasıdır.
Kilisenin en hareketli kısmı, dış cephesidir. Batı cephesindeki ana giriş bölümü; ortada iki mermer sütuna oturan, yanlarda Lefke taşından duvarla birleşik iki sütuna oturan, üç açıklıklı, kemerli düzenlemeye sahiptir. Girişin üzerinde orta kısımda; dört tane sütuna, iki yandan duvarla bitişik sütuna oturan, kemerli beşli açıklık vardır. Tüm bunlar yuvarlak formlu, büyük ve derin kemer içerisine yerleştirilmiştir. Üç katlı düzenlemenin etrafında, geniş bir söve, en üst katta kemer oluşturmuştur. Silmeli ve diş sıralı üçgen alınlığın ortasında yalnızca bu cephede görülen Latin haçı işlenmiştir. Cephede, iki köşede, dört katlı çan kuleleri yükselmektedir. Çan kulelerinin batı yönünde yuvarlak kemerli, dikdörtgen formlu kapı açıklıkları yer almaktadır. Kapı açıklıklarının üzerinde birer tane, üst kısımda ise ikişer küçük pencere yer almaktadır. Son katta ise dört cephede de aynı olan; bir sütunun ayırdığı ikiz kemerlerden oluşan pencereler bulunmaktadır. Dıştan derin bir kemerle çevrelenen pencerelerin kemer ortalarında içi boş olarak, yonca şeklinde dört kollu eşit haç motifi yapılmıştır. Kule duvarları kemerli pencerelerin sınırından itibaren basit bir silmeyle ve onun altında dörderli diş dizileriyle son bulur. Kulelerin bitim noktasında dört cephenin de ortasında yuvarlak pencereler yer almaktadır.
Kilisenin kuzey ve güney cepheleri, birbiriyle benzerlik göstermektedir. Üç katlı olarak düzenlenen cephenin ilk katında, yuvarlak kemerli, üçgen alınlıklı, dar ve uzun kapılar yer almaktadır. İkinci katında, beş açıklıklı, kemerli pencereler yer bulunmaktadır. Beşli pencerenin hizasında iki yanda, bir sütunun ayırdığı ikiz pencereler vardır. Son katta ise, yarım daire formlu geniş açıklıklar kuzey ve güney cephelerinin düzenini oluşturmaktadır. Kuzey cephede güney cepheden farklı olarak, protesis bölümünde bir pencere yer almaktadır.
Kilisenin doğu cephesi, absisin ve pastophorion hücrelerinin bulunduğu cephedir. Bu mekânlar içte yarım kubbe, dışta çokgen planlı olarak dışa doğru çıkıntı yapmaktadır. Apsis daha büyük ve yüksek tutulmuş, üzeri yarım kubbe ile örtülmüştür. Pastophorion hücreleri, apsise göre daha küçük ve alçakta olup üzerleri yarım kubbelerle örtülmüştür. Apsisde, yuvarlak kemerli üç pencere yer alırken, pastophorion hücrelerinde daha küçük ve dikdörtgen formlu birer pencere yer almaktadır.
Kilise, kâgir, yığma sistemle Lefke taşından yüksek bir stilobat üzerine inşa edilmiştir. Malzeme olarak Lefke taşının yanı sıra, tuğla, kiremit, ahşap ve demir kullanılmıştır. Duvarlar taş tuğla almaşık örgü sistemiyle örülmüştür. Kubbe kasnağında, ana kubbede, apsis, pastophorion hücrelerinin kubbeleri ile çan kulelerinin kubbelerinde tuğla malzeme kullanılmıştır. Giriş sütunları mermerdir. Çan mahallerinin iç kısmındaki duvarlarına sağlam bir zemin oluşturmak için, gynekaionun döşemesini taşıması için, naos ve narteks ayrımının üzerinde ve gergi olarak kemerlerle geçilen açıklıklarda demir malzemeye yer verilmiştir. Ahşap malzeme, kapı, pencere kanatlarında ve merdivenlerde kullanılmıştır. Kilisede duvar resimlerine yer verilmemiştir.
KAYNAKÇA
- Çiçek Ünal Ö., Bilecik-Osmaneli (Lefke)’de Hagios Georgios Rum Kilisesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007, s. 43.
- Evcim S., XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, “Bilecik-Osmaneli’nde Bir Osmanlı Dönemi Rum Kilisesi: Hagios Georgios, Pamukkale Üniversitesi 2009, s. 262.
- Özyurt Özcan H., Osmaneli’ndeki Bir Rum Kilisesi’nin Düşündürdükleri, Sanat Tarihi Dergisi 2007, s. 31.
- Çiçek Ünal Ö., a.g.e. 2007, s. 66.
- Özyurt Özcan H., a.g.m. 2007, s. 31.
- Çiçek Ünal Ö., a.g.e. 2007, s. 71.
- Evcim S., a.g.e. 2009, s. 262.
- Çiçek Ünal Ö., a.g.e. 2007, s. 78.
- Özyurt Özcan H., a.g.m. 2007, s. 33.
- Çiçek Ünal Ö., a.g.e. 2007, s. 83.
- Evcim S., a.g.e. 2009, s. 263.
- Çiçek Ünal Ö., a.g.e. 2007, s. 90.
- Çiçek Ünal Ö., a.g.e. 2007, s. 97.
- Evcim S., a.g.e. 2009, s. 263.
